[Burhanettin YILMAZ]
[SOLMEDYA]
Bu makale, 1918–1920 yılları arasında Azerbaycan-Gürcistan sınır hattında kısa ömürlü bir siyasi yapı olarak ortaya çıkan Terekeme (Karapapak) Cumhuriyeti’ni tarihsel bağlamıyla birlikte incelemektedir. Bolşevik Devrimi sonrasında oluşan otorite boşluğunda Terekeme halkının kendini korumaya yönelik örgütlenme çabası, bölgesel güç dengeleri ve etnik çatışmaların gölgesinde şekillenmiştir. Bu cumhuriyet, Türk tarihinin az bilinen halk temelli yönetim denemelerinden biri olarak dikkat çeker.
Anahtar Kelimeler
Terekeme, Karapapak, Kafkasya, Lori, Azerbaycan, Mikro Cumhuriyetler, Türk tarihi, etnik siyaset, Sovyetleşme
1. Giriş
- yüzyıl başları, Kafkasya bölgesinde hızlı siyasal değişimlerin ve etnik çatışmaların yaşandığı bir dönemdir. Bu karmaşa ortamında bazı topluluklar kendi kaderlerini tayin etme yoluna gitmiştir. Bunlardan biri olan Terekemeler (Karapapaklar), 1918 yılında kendi bölgelerinde kısa ömürlü bir yönetim kurarak “Karapapak Cumhuriyeti” adıyla varlık göstermiştir.
2. Terekeme (Karapapak) Kimliği ve Tarihsel Arka Plan
Karapapaklar ya da Terekemeler, Oğuz-Türkmen kökenli olup Safevîler döneminden itibaren Kafkasya ve İran coğrafyasında önemli bir nüfus oluşturmuştur. 19. yüzyılda Çarlık Rusyası’nın bölgeye müdahalesiyle hem Osmanlı hem de Rus idaresinde yaşamışlardır. Terekemeler, özellikle Lori, Borçalı ve Ahıska bölgelerinde yoğunlaşmışlardır (Swietochowski, 1985).
3. Kuruluş Süreci ve Nedenleri
1917 Ekim Devrimi’nin ardından Rus yönetimi çöktü. Ermenistan ve Gürcistan’ın sınır iddiaları, bölgedeki Müslüman-Türk nüfusu tehdit etti. Bu ortamda Terekeme topluluğu, Azerbaycan Türkleri ile koordineli biçimde, Lori merkezli bir cumhuriyet kurdu. Bu yapı, yerel milisler ve halk meclisleri tarafından yönetilmekteydi (Bünyadov, 1993).
4. Cumhuriyetin Siyasi ve Toplumsal Niteliği
Terekeme Cumhuriyeti klasik anlamda merkezi bir devletten ziyade, halkın kendini savunma refleksiyle doğan bir özyönetim modeliydi. Temel hedefleri:
- Ermeni Taşnak saldırılarına karşı direnç örgütlemek,
- Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ile dayanışma içinde olmak,
- Terekeme halkının güvenliğini ve kültürel varlığını korumaktı.
5. Dağılma Süreci ve Sovyet Baskısı
1920 yılında Sovyetler Birliği’nin Güney Kafkasya’ya müdahalesiyle Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Sovyetleştirildi. Bu süreçte Karapapak Cumhuriyeti de feshedildi. Yönetici kadroların bir kısmı sürgüne gönderildi, halkın önemli bir bölümü Türkiye’ye göç etti (Karakoç, 2014).
6. Değerlendirme: Unutulmuş Bir Cumhuriyetin Anlamı
Terekeme Cumhuriyeti, Türk siyasi tarihinde halk temelli, mikro ve kısa ömürlü bir devlet deneyimi olarak önemlidir. Resmî arşivlerde sınırlı izler taşısa da, sözlü tarih ve halk hafızasında canlı kalmıştır. Bu yönüyle hem Kafkasya tarihi hem de azınlık yönetim modelleri açısından değerlendirilmeyi hak eder.
Kaynakça
- Bünyadov, Ziya. Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993.
- Karakoç, Ercan. Terekemeler: Kars ve Ardahan’da Etnik Bir İnceleme, İstanbul, 2014.
- Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan: 1905–1920, Columbia University Press, 1985.
- Celilov, Firudin. Kafkasya Türkleri ve Kimlik Mücadelesi, Bakü, 2001.
