Köy Enstitüleri için çok şey yazılıp söylendi. Kimisine göre, Köy Enstitüleri, burjuva sınıfındaki köylü korkusundan kaynaklanmış, köylüyü köyde tutmak için uygulamaya konmuş bir girişimdi; kimisine göre, ülkenin eğitim sorununa bir çözüm bulmak için Mustafa Kemal Atatürk tarafından ABD’den çağrılmış ünlü eğitimci John Dewey’in eseriydi… Nerelere varmadı ki Köy Enstitüleri’ne ilişkin yorumlar… 20. Yüzyıl sonlarında Batılı başkentlerden çıkıp gelen ve liberal geçinen bazı aydınlarımızın dört elle sarıldıkları bir teze göre de, bir zamanlar komünistlikten kapatılmış Köy Enstitüleri, aslında birer “faşist müessese” idi.
Özünde, Köy Enstitüleri, Köy Enstitülerini en iyi anlatan kitaplardan birisinin yazarı olan Amerikalı uzman Fay Kirby’nin de katıldığı gibi, Hasan Âli Yücel tarafından ilgili yasanın güç bela meclisten çıkarılabildiği 17 Nisan 1940 günkü konuşmasında vurguladığı bir gerçeğin ürünüydü; Köy Enstitüleri tamamen bize ait kurumlardı… John Dewey, 1946 yılında Le Monde’a yazdığı bir yazıda “Hayalimdeki okullar Türkiye’de kuruldu” demişti. Onun 1924 yılında hazırladığı rapor çok başka şeyler içeriyordu. Köy Enstitüleri düşün ve eylem babası İsmail Hakkı Tonguç, Dewey’in raporunu da okumuştu, Pestalozzi’yi Kershensteiner’i de araştırmıştı… Ama Enstitüler, Tonguç ve çevresindeki bir avuç devrimci eğitimci dışında, öğrencilerin de katıldığı, 1943 yılına kadar merkezi bir programa sahip olmadığı bir özgürleşme eyleminin, kolektif bir çalışmanın ürünü oldu… Köy Enstitüleri öncesinde, 1936 yılında açılmış eğitmen kursları da önemli bir hareket noktası olarak çok büyük bir deneyim kazandırdı.
Köy Enstitüleri’nin gerçek düşün ve eylem kuramcısı, kavruk Anadolu çocuklarının “Baba” diye seslendiği ve her Anadolu şafağında 21 ocakta sabahları gerçekleştirdikleri halk oyunlarında kız erkek el ele tutarak onu horona katılmaya çağırdıkları İsmail Hakkı Tonguç idi. Tonguç Baba’nın “Elimden gelse dünyanın bütün okullarına insanın insanı sömürmemesi adlı bir ders koyardım” sözü, Köy Enstitüleri’nin ve o ocakta yetişen ateş yürekli öğretmenlerin dünyaya bakışını vurgular. Birkaç ay önce Balıkesir Kitap Fuarı’nda yaptığım bir konuşmada söylediğim “Türkiye Cumhuriyeti tarihinde Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’ten sonraki ikinci adam “İsmail Hakkı Tonguç’tur” sözünün yerel gazetelerde manşet olarak kullanılması bana dünyanın en büyük mutluluklarından birini verdi.
Cılavuz Köy Enstitülü bir ana ve babanın oğlu olarak yıllarca onlardan dinledim Köy Enstitüleri’ni; Ardahan-Kars yolu üzerindeki Cılavuz’dan onlarla birlikte ve yalnız her geçişimde, onların o okullara ilişkin gönül bağlılıklarını, kimi zaman gözyaşlarıyla bezenmiş, kimi zaman devrimci umutlarla donatılmış duygular içinde hissettim. Dursun Akçam’ın ve yoldaşlarının yaşamları boyunca uygulamaya koymaya çalıştıkları ve kitaplarında çoğalttıkları o ruhu yeniden anlamaya, bugünlere aktarmaya, büyük kültür bilimcilerinin kuramsal bakış açılarını bir anahtar gibi kullanmaya çalışarak UNESCO’nun tün dünyaya örnek eğitim kurumları olarak gösterdiği o büyük ve yarım kalmış mucizenin sırlarını aydınlatma çalıştım.
Selam olsun dünyanın egemenlerine kafa tutmuş, haksızlıklara, hırsızlıklara, adaletsizliklere karşı çıkmış üretenden ve mazlumlardan yana olmuş, o büyük özgürleşme eylemine; selam olsun o Anadolu Rönesansı’na…
Selam olsun Köy Enstitülerine.
Tiyatro ve insanlık sevdalısı sevgili Kımız Bozkır’ın öncülük ettiği bu çabada onu ve oyunu sahneleyen arkadaşlarını alkışlamak için 23 Kasım Pazar akşamı Saat 20.00’de Çankaya Çağdaş Sanatlar Merkezi’nde, 28 Kasım Cuma akşamı da aynı saatte Mamak Belediyesi, Konservatuvar binasındaki Muhsin Ertuğrul sahnesinde olacağız.
Gününüz aydın olsun…
21 Kasım 2025, Alper akçam
